Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması

Avrupa Birliği (AB), 11 Aralık 2019'da açıkladığı Avrupa Yeşil Mutabakatı (AYM) ile 2050 yılına kadar iklim-nötr ilk kıta olma hedefini ortaya koymuştur. Bu hedef doğrultusunda AB, tüm politikalarını iklim değişikliği odaklı bir çerçevede yeniden şekillendirmeyi ve yeni bir büyüme stratejisi benimsemeyi taahhüt etmiştir. Sanayi, finans, enerji, ulaşım, binalar ve tarım gibi geniş bir yelpazede kapsamlı değişiklikler öngören Yeşil Mutabakat, Tek Pazar’ın kurulmasından bu yana AB’nin en büyük girişimlerinden biri olarak değerlendirilmektedir.

Bu bağlamda, AB’nin iklim, enerji, arazi kullanımı, ulaşım ve vergilendirme politikalarının 2030 yılına kadar 1990 seviyelerine kıyasla %55 oranında emisyon azaltımı sağlayacak şekilde gözden geçirilmesini hedefleyen “Fit for 55” (55’e Uyum) mevzuat değişikliği paketi, Avrupa Komisyonu tarafından 14 Temmuz 2021 tarihinde yayımlanmıştır.

Paketin uluslararası ticarete etkisi açısından en dikkat çekici unsurlardan biri, dünya çapında ilk kez uygulanacak olan Sınırda Karbon Düzenlemesi Mekanizması (SKDM/CBAM) olmuştur.

SKDM, AB'nin 2005 yılından bu yana uyguladığı Emisyon Ticaret Sistemi'ne (ETS) eşdeğer bir karbon fiyatlandırmasının, SKDM kapsamındaki ürünlerin ithalatında da uygulanmasını öngörmektedir.

AB, emisyon azaltım hedeflerine ulaşmak için çeşitli düzenleyici tedbirleri hayata geçirmektedir. Bu kapsamda, ETS'nin etkinliğini artıracak mevzuat güncellemeleri yapılmaktadır. Yapılan güncellemelerle, 2030 yılına kadar ETS kapsamındaki sektörlerde 2005 yılına kıyasla emisyonların %62 oranında azaltılması hedeflenmektedir. Bu doğrultuda, 2024 yılında bir defaya mahsus olmak üzere sistemden 90 milyon ton, 2026 yılında ise 27 milyon ton emisyon tahsisatı (emission allowance) kaldırılmıştır. Ayrıca, piyasada işlem gören tahsisat miktarının 2024-2027 döneminde yıllık %4,3 ve 2028-2030 döneminde %4,4 oranında azaltılması planlanmaktadır. 2026-2034 yılları arasında ETS kapsamında dağıtılan ücretsiz tahsisatlar kademeli olarak azaltılarak tamamen sona erdirilecektir.

Ücretsiz tahsisat miktarının azaltılması, karbon fiyatlarının yükselmesine yol açacak; bu durum, firmaları üretim süreçlerini yenilemeye, temiz üretim teknolojilerini benimsemeye ve emisyon azaltımını hedefleyen yatırımlar yapmaya teşvik edecektir.

Emisyon Ticaret Sistemi (ETS) kapsamındaki karbon fiyatlandırmasının, yüksek sera gazı emisyonuna sahip ve enerji yoğun sektörlerde maliyet artışlarına neden olabileceği, bunun da firmaların üretimlerini iklim değişikliğiyle mücadele konusunda AB düzeyinde taahhütleri olmayan ülkelere kaydırarak “karbon kaçağı” riski yaratabileceği öngörülmektedir. ETS’nin sıkılaştırılmasıyla birlikte, emisyonlarını azaltamayan firmaların karbon maliyetlerinin artacağı aşikardır.

Bu bağlamda, SKDM karbon kaçağı riskini önlemek amacıyla ETS'de uygulanan ücretsiz tahsisatların yerini almak üzere tasarlanmıştır. Ücretsiz tahsisatlar kademeli olarak kaldırılırken, SKDM yükümlülükleri de eş zamanlı olarak devreye alınacaktır. Bu mekanizma ile SKDM kapsamındaki ürünlerin üretimi sırasında ortaya çıkan sera gazı emisyon değerlerine bağlı olarak, AB ETS ile eşdeğer maliyetlerin ithalatçılar tarafından karşılanması hedeflenmektedir.

SKDM'ye ilişkin Tüzük, Avrupa Parlamentosu ve Konsey tarafından 10 Mayıs 2023 tarihinde imzalanmış, 16 Mayıs 2023 tarihinde AB Resmî Gazetesi'nin L 130/52 sayısında yayımlanmış ve 17 Mayıs 2023 tarihinde yürürlüğe girmiştir.

SKDM Kapsamında Öncelikli Sektörler

Sınırda Karbon Düzenleme Mekanizması (SKDM), demir-çelik, alüminyum, çimento, gübre, elektrik ve hidrojen sektörlerini kapsamaktadır. SKDM’ye tabi ürünler ile bu ürünlere bağlı sera gazları, Tüzüğün “Ek I (Annex I)” başlıklı ekinde listelenmiştir. Ürünlerin belirlenmesinde, gümrük tarife istatistik pozisyonu (GTİP/CN) kodları esas alınmıştır.

SKDM, ticaret sapmalarını önlemek amacıyla, birincil ürünlerin basit üretim süreçlerinde kullanıldığı çeşitli son kullanıcı ürünleri de (downstream products) kapsamaktadır. Bunun yanı sıra, SKDM kapsamındaki ürünlerin üretiminde kullanılan belirli girdiler de (precursors) düzenlemeye dahil edilmiştir. Bu bağlamda, SKDM kapsamındaki ürünler hem AB’ye doğrudan ithal edilmeleri durumunda hem de diğer SKDM ürünlerinin üretiminde girdi olarak kullanıldıklarında, mevzuatla getirilen yükümlülüklere tabi olacaktır.

AB içindeki üretim için uygulanan ETS’nin sektörel kapsamı ise daha geniş tutulmuştur. SKDM’nin kapsamı, ETS’nin ithalat aşamasında uygulanacak eşdeğeri olarak tasarlanırken, üretimin AB dışına kayma riski yüksek olan sektörler arasından, karbon emisyonlarının ürün bazında nispeten kolay ölçülebileceği sektörler ve ürünler seçilmiştir. Bununla beraber, ürün kapsamının genişletilmesi konusu ilk olarak 2025 sonuna kadar, ardından da 2028’den itibaren her iki yılda bir Avrupa Komisyonu tarafından yapılacak analizler çerçevesinde yeniden değerlendirilecektir. Bu analizler sonunda, karbon kaçağı riskleri dikkate alınarak, SKDM kapsamına yeni kullanıcı sektör ve ürünlerin dahil edilmesi, hatta 2030 yılına kadar AB ETS’si kapsamındaki tüm sektörlerin dahil edilmesi gibi kararlar alınması olasılığı bulunmaktadır.

Geçiş dönemi sona ermeden yapılacak ilk analizde, öngörülebilirliği ve güvenilirliği artırmak amacıyla, yeni ürün ve sektörlerin hangi ölçüde ve hangi zaman diliminde sisteme dahil edileceğine dair bir takvim oluşturulacağı da ifade edilmiştir.

Uygulama Takvimi

SKDM Tüzüğü’nün geçiş dönemi 1 Ekim 2023 tarihi itibariyle başlamıştır. 2025 yılının sonuna kadar sürecek olan geçiş döneminde AB ithalatçıları herhangi bir mali yükümlülük altına girmeden, SKDM mekanizmasına tabi ithal ürünlerde gömülü emisyonları raporlamakla yükümlü kılınmıştır. Emisyonların raporlanmasına ilişkin kurallar ve gereklilikler ikincil mevzuat düzenlemeleriyle AB Komisyonu tarafından detaylandırılmıştır.

Geçiş dönemi, uygulama süreçlerinin yerleşmesi, veri toplanması ve uygulamada karşılaşılan aksaklıkların tespit edilmesi gibi hedeflere ulaşılması için planlanmıştır.

Belirtilen geçiş dönemi süresince (2025 sonuna kadar), ithal edilen ürünlerin gömülü emisyonları için “karbon vergisi” sayılabilecek herhangi bir ödeme talep edilmemektedir. Konuya ilişkin mali yükümlülükler 1 Ocak 2026 tarihinde başlayacaktır.

Geçiş Dönemi Yükümlülükleri

SKDM Tüzüğü'ne göre, 1 Ekim 2023 - 31 Aralık 2025 tarihleri arasındaki geçiş döneminde ithalatçıların, SKDM ürünlerinin ithalatı ile ilgili her çeyrek dönemde raporlama yapmaları gerekmektedir. Bu raporlarda, ithal edilen ürünlerin miktarları, menşe ülkeleri, üretici tesisleri ve gömülü emisyonlar yer almaktadır. Ayrıca, dolaylı emisyonlar ve karbon ücreti hesaplamaları da raporlanmaktadır.

Geçiş döneminde, emisyon doğrulaması zorunlu olmamakla birlikte raporlama eksiklikleri tespit edilirse, Avrupa Komisyonu ithalatçılara ceza uygulayabilmektedir. Ceza, raporlanmayan emisyonlar için ton başına 10-50 Euro arasında değişmekte; 6 aydan fazla süren eksikliklerde ise daha yüksek cezalar uygulanabilmektedir.

Bu kapsamda düzenlenen raporlar aşağıdaki başlıkları kapsamaktadır:

• Ürünün üretimi esnasında açığa çıkan, üretim sürecinden kaynaklanan doğrudan emisyonlar (Kapsam-1 emisyonlar) – (ısıtma ve soğutma kaynaklı emisyonlar dahil üretici firmanın üretim sürecinden kaynaklanan emisyonlar),
• Üretim sürecinde kullanılan ve üretici firmanın dışarıdan temin ettiği, yine SKDM kapsamındaki üretim girdilerinin üretimi aşamasında açığa çıkan ve verilerinin girdinin tedarik edildiği üreticiden temin edildiği emisyonlar (Kapsam-3)
• Ürünün üretiminde kullanılan elektrikten kaynaklanan dolaylı emisyonlar (Kapsam-2 emisyonlar)

1 Ocak 2026 Uygulama Dönemi

1 Ocak 2026 itibariyle SKDM kapsamında mali yükümlülüklerin uygulanmaya başlanmasıyla, bu ürünlerin ithalatı yalnızca "yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü" tarafından yapılabilecektir. İthalat işlemleri, doğrudan ithalatçı firma veya dolaylı gümrük temsilcileri aracılığıyla gerçekleştirilebilir.

Yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü olmak için, ithalatçının AB'de yerleşik olması gerekmektedir. Ancak, AB'de yerleşik bir ithalatçı, AB'de yerleşik dolaylı gümrük temsilcisinin onayıyla yetkilendirilebilir. AB dışındaki ithalatçılar için ise yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü yalnızca AB'de yerleşik dolaylı gümrük temsilcisi olabilecektir.

Yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü başvuruları 31 Aralık 2024'ten itibaren kabul edilmeye başlayacak ve başvurular 2025 yılı itibariyle değerlendirmeye alınacaktır. AB'de yerleşik ithalatçıların SKDM yükümlüsü yetkisini almaması halinde, bunların ithalat yapmasına izin verilmeyecektir.

 2026 yılında başlayacak ana uygulama döneminde, SKDM Tüzüğü kapsamında ithal ürünlerin karbon emisyonları için ortaya çıkan mali yükümlülükler, yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsü tarafından yıl boyunca satın alınan SKDM sertifikaları ile karşılanacaktır. Yetkili otorite tarafından her bir ton CO2 eşdeğeri sera gazı emisyonu için 1 SKDM sertifikası teslim edilecektir. SKDM sertifikası, ithalat için bir belgelendirme değil, karbon emisyonuna karşılık gelen değerli bir kâğıt olarak kabul edilecektir. SKDM sertifikası fiyatları, Avrupa Komisyonu tarafından AB Emisyon Ticaret Sistemi’nde bir önceki haftanın ortalama fiyatı üzerinden haftalık olarak açıklanacaktır.

SKDM’nin mali ve idari yükümlülükleri tamamen AB’de yerleşik yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsüne ait olacaktır. Ancak son tahlilde, ürünün ithalatından alınan karbon vergisinin ithalatçı tarafından AB’ne ihracat yapan üçüncü ülke ihracatçılarına yansıtılacağı da bir gerçektir.

Bildirim yükümlülüğü kapsamında, her yıl Mayıs sonuna kadar, yetkilendirilmiş SKDM yükümlüsünün, bir önceki yılın ithalatı ve emisyon verilerine ilişkin SKDM bildirimi (CBAM declaration) yapması gerekecektir. İlk bildirim, 2026 yılında gerçekleşen ithalat için 31 Mayıs 2027’ye kadar yapılacaktır. Bildirimler, AB Komisyonu tarafından oluşturulacak Merkezi Elektronik Kayıt Sistemi (CBAM Registry) üzerinden yapılacaktır. Ayrıca, ihracatçı ülkelerdeki üreticilerin doğrulanan emisyon verilerini bu sisteme yüklemeleri mümkün olacaktır. Bu veriler, özellikle düşük emisyon değerlerine sahip üreticiler için pazara giriş avantajı sağlayabilecektir.

SKDM bildirimi, aşağıdaki bilgileri içerecektir:

• Her ürün türü için, elektrik için megavat saat ve diğer ürünler için ton cinsinden (Bir önceki yıl içinde ithal edilen toplam miktar).
• İthal edilen ürünler için, gömülü emisyon miktarının hesaplanmış ve doğrulanmış verileri (Elektrik için megavat saat başına, diğer ürünler için ton başına).
• Teslim edilecek toplam SKDM sertifikası miktarı (Hesaplanan emisyona karşılık gelen sertifikalardan, ödenmiş karbon ücretleri ve AB ETS kapsamındaki ücretsiz tahsisatlarla yapılacak indirimler sonrası belirlenir).
• Bir akredite doğrulayıcı tarafından hazırlanan doğrulama raporu örneği.

Avrupa Komisyonu, SKDM bildirimi için gerekli standart formatları, destekleyici belgeleri ve usulleri belirleyeceğini ve SKDM sertifikalarının teslimine dair düzenlemeleri 2025 yılı içinde yayımlayacağını ilan etmiş bulunmaktadır.

Bu alandaki gelişmelerin ülkemizin ihracat sektörünü yakından ilgilendirdiği hususu göz ardı edilmemelidir.

Gamze SATOĞLU

Direktör